Mũchuka wa Karaca a-rĩ na mĩtugo yawe na ya-rĩ ya mwanya mũno na atũũri mawe tamo Atharaka, Ambeere, Aembu na Mũthambĩ. Mĩtũũrĩre ya Achuka nĩyonekaga wacũtha ũtumi wa nyomba ciao, nguo irĩa mekagĩra na nkinya maũntũ marĩa Achuka marũthaga kenda mabota kwona mbeca na irio.
Achuka
Achuka matũũraga Kaũntĩ ya Tharaka Nithi, Kenya. Kũringana na gũtarwa kwa antũ kwa mwaka wa 2009, Tharaka Nithi ĩrĩ na antũ356,330. Antũ 48/100 nĩ arũmwe na antũ 52/100 nĩ aka. Antũ marĩa engĩ mũno kaũntĩni ĩno nĩ antũ ma rũthiomi rwa Tharaka, Mwĩmbĩ, Mũthambĩ na Chuka. Gũtĩwe wicĩ Achuka monka nĩ megana, nĩ ũntũ bĩndĩ ya gũtarwa kwa 2009 Achuka ma-tarirwe makĩringanĩrwa marĩ bamwe na antũ ma mũgongo wa Meru yonthe. Ĩndĩ kũringana na Ĩbuku rĩa ethnologue (1980) Achuka nĩ ta antũ 70,000, na bĩndĩ ĩnu antũ nwaka mo-ngererekaga na karũgĩ. Ũmũnthĩ nwa tuuge Achuka nĩ ta antũ 160,000.
Gĩchuka nĩkĩbuanene na Kĩtharaka mũno, na nkinya nthiomi irĩa irigicĩrĩtie Achuka. Kĩbuanene na Kĩembu [ebu] maita 73/100, kĩabuanana na Gĩkũũ [kik] maita 70/100, Kĩmĩĩrũ[mer] maita 67/100, na Gĩkamba [kam] maita 63/100.
Kwathanĩrĩra Chuka
Mũtũrĩre wa Mũchuka
Achuka matũũrĩte marĩ na thaayũ na atũri mao gwa kabinda karaca mũno. Atũũri mau nĩ Mũthambĩ, Tharaka, Mbeere na Embu. Ngono cietũ cia gĩtene ciugaga Achuka na Atharaka ma-rĩ ciana cia ĩthe ũmwe tawe Ciambugi. Nawe Ciambugi a-rĩ na aka maĩrĩ, tamo Ciambandi na Ciangoi. Ciambandi akĩthaama akĩthiĩ gũtũũra Tharaka agĩciara Atharaka, nawe Ciangoi agĩtigwa Chuka agĩciara Achuka.
Kũrĩ Achuka, gũtaanwa gwa tũbĩcĩ nĩ kĩatho kĩa bata mũno kũrĩ mũtũũrĩre. Ntaano cia Mũchuka irĩ mũkũũrani na cia mĩgongo ĩrĩa ĩngĩ, na rũtaano nĩru rũtũmaga mũntũ agakũra na agatuĩwa mũntũ mũgima wa gũtiirĩrĩra mwĩrĩga. Kĩbĩcĩ gĩtaanagwa gĩgatuĩka nthaka. Nthaka cionka nĩcio ciĩtĩkĩrĩrĩtue kũbikania, kũgaĩrwa ĩgai, na kwĩthuurĩra maũntũ atĩ njarani cia aciari. Nthaka nĩcio cietĩkagĩrĩrua gũcũũnga ncũngo ya Mwĩnjĩro.
Achuka marĩ ĩgweta ĩnene mũno nĩ ũntũ wa ncũũngo yao ĩrĩa ĩtagwa Mwinjĩro. Ĩno nĩyo ncũngo ya mwĩnjĩro.
Mbere ya nthaka ĩbikania, rũrayio nĩrũrutagwa rũkanenkerwa mũciĩ wa mwarĩ. Mũntũ mũrũme nĩwe egucaga arĩ kĩongo kĩa mũciĩ. Wĩra wa aka nĩ kũruta mawĩra ma mũciĩ na kũrera ciana.
Gĩtene, Achuka ma-rĩ na mĩrĩga yarĩ na ũrito mũno. Mwĩrĩga nĩ gĩkundi kĩa antũ ma mũciĩ ũmwe ũrĩa mwariĩ. Kwogu antũ ma mwĩrĩga ũmwe megucaga marĩ na kaumo kamwe. Mĩĩrĩga yatuĩrĩrwe riĩtwa kũringana na aciari marĩa ma mũciĩ marĩa ma-mbĩrĩrie mwĩrĩga ũnu. Mĩĩrĩga ya Chuka nĩ ĩnoː Ĩgandaĩ, Ĩtarĩ na Mũrobo, Mũcekwa, Ĩgankida, Thona, Mũrũrũ, Marũgũ na Mbũtĩ, Ĩthe Mbugi na Njoguni, Nkui na Gakũya, Ĩgoki na Ũmũtho, Mũnari, na ĩngĩ mĩngĩ. Thuuba ya wĩathi, antũ ma Chuka ma-gaĩrwe ithaka kũringana na mĩĩrĩga nĩ ũntũ nwaka ma-tũranagia bu.
Wana wegua rĩu ũgu mĩĩrĩga ĩtĩ ĩgweta, antũ ma mũciĩ nĩmatucaga ĩtua rĩa maũntũ mengĩ mũno, mũtũũrĩreni wa mũntũ, mũno mũno maũntũni ma ciatho cia kũbikania, mathiko na ma kũgaa mĩgũnda.
Rĩu ũgu, Achuka nĩ arĩmi ma kĩmera, nĩ ũntũ mĩthetu yao ĩrĩa yumanĩtie na Kĩrĩma gĩa Kĩrĩnyaga nĩ mĩnoru mũno. Ũrĩmi wa biacara wa Mũchuka mũno mũno nĩ wa kũrĩma kaũa na macani. Achuka nĩmakũrĩthia ng'ombe na mbũri cia ĩria rĩa kwendia. Gwokubĩ, Mũchuka nĩ mũntũ mũruti wĩra mũno, na mũtugani.
Irio
Irio cia Mũchuka wa karaca ciarĩː mũthere, nyoni, mũthũra, ikwa, gĩtwero, kaboco, kĩbĩrĩ na ciĩngĩ mĩngĩ.
Ũũgĩ wa Achuka
Achuka nĩ antũ aũgĩ mũno. Ũũgĩ wa Mũchuka nĩ wonekaga rĩrĩa wathoma nthumo, ntaĩ na nyĩmbo cia Mũchuka.
kenda ũthũngĩra gĩkundini kĩa mũtandao wa facebook kĩa Nthumo na Ntaĩ cia Achuka.
Kaumo ka maũntũ mamwe
- Ethnologue (1980) www.ethnologue.com/language/cuh
- Kenya National Bureau of Statistics (2012)